Wie naar de wereld anno
2017 kijkt kan waarnemen, dat in de meest ontwikkelde landen, qua wetenschap en
technologie, de secularisatie het verst voortgeschreden is. Tegelijkertijd zijn we getuige van verwoede
pogingen van allerlei vormen van religieus fundamentalisme om het verloren
terrein terug te winnen. Het geloof
geeft zich niet zo makkelijk gewonnen.
Volgelingen van het kritisch rationalisme hebben het nog steeds moeilijk
om van gelovige mensen denkende mensen te maken.
In Braziliē verdween op 27 maart 2017 de 24-jarige
psychologiestudent Bruno Borges uit zijn ouderlijk huis. Hij had in iets minder dan een maand tijd,
een maand waarin zijn ouders op reis waren, zijn kamer omgetoverd in een
geloofsbelijdenis. Naast veertien
‘boeken’, geschreven in een codetaal, stond in die kamer een beeld van Giordano
Bruno, een Italiaanse geestelijke, schrijver en filosoof, die op 17 februari
1600 op het Campo de Fiori, het plein der bloemen, in Rome door de inquisitie
levend verbrand werd. Zijn plotseling
verdwijnen, maar met name het Youtube filmpje opgenomen in zijn kamer,
veroorzaakte enige reuring in de wereld.
Wat is hier aan de hand? Bruno’s
zus, Gabriella, denkt dat het hem er enkel om te doen is zijn boek(en)
gepubliceerd te krijgen. Sommige andere
waarnemers menen in Bruno met die voornaam, de reïncarnatie van Bruno met die
achternaam te zien. Hoe het ook zij, we
zullen er wellicht binnenkort meer van horen, het voorval vestigde mijn
aandacht op Gionardo Bruno. In Duitsland
blijkt een ‘Gionardo Bruno Stiftung’ te bestaan, die zichzelf als voorvechter
van het evolutionair humanisme profileert.
Boeken als ‘God als Misvatting’ (Richard Dawkins, 2006) en ‘Hoffnung
Mensch’ (Schmidt-Salomon, 2014) verschijnen op mijn netvlies, als ik een
filmpje over het tienjarig bestaan van de, door Herbert Steffen opgerichte,
Duitse stichting bekijk.
Er is behoefte aan een nieuw werldbeeld. Die overtuiging heb ik al een poos. Ons oude wereldbeeld is sterk religieus
gekleurd. We moeten van de fabeltjes af
en ons nieuwe beeld aanpassen aan wat we nu weten. Of zoals filosoof Michael Schmidt-Salomon het
uitdrukt: “Wer das Atom spalten kann und über Satelliten kommuniziert, muss die
hierfür erforderliche intellektuelle und emotionale Reife besitzen. Diese zeichnet sich u. a. dadurch aus, dass
man in der Lage ist, falsche Ideen sterben zu lassen, bevor Menschen für
falsche Ideen sterben müssen.”
Door de eeuwen heen zijn
er mensen om het leven gebracht op grond van verkeerde opvattingen en dat
gebeurt helaas nog steeds. Vrijheid en
het individuele recht op zelfbeschikking zijn geen zekerheden in onze
wereld. We missen de intellektuele en
emotionele rijpheid om te bewerkstelligen dat valse ideeën sterven, voordat er
mensen vermoord worden door valse profeten.
Kennis en betrokkenheid zijn noodzakelijke voorwaarden om daar verandering
in te brengen. ‘Ignorance is the mother
of all fuck-ups’, pleegt mijn echtgenote te zeggen. Verandering en vooruitgang zijn
onvermijdelijk en noodzakelijk, om met de woorden van Julian Huxley te
spreken. Of, nog weer anders, om met de
woorden van de onlangs overleden Robert M. Pirsig te spreken in ‘Zen and the
art of motorcycle maintenance’ (1974) :
“When one person suffers from a delusion, it is called insanity. When many people suffer from a delusion, it
is called Religion.” Geloof je nog, of
denk je al?
Cynisme ligt voortdurend op de loer. Ik geef toe, zelf heb ik er – kijkend naar de
geschiedenis van het menselijk ras -- ook wel eens last van. Moet ik echt GELOVEN dat wij mensen tot iets
beters in staat zijn? Hoe kunnen we de
onwetende en ongeïnteresseerde massa’s bereiken en op een ander spoor
zetten? Het kost mij in ieder geval de
nodige moeite om daarin optimistisch te zijn.
Als ik waarneem hoe mensen als Trump en Duterte, Wilders en Le Pen,
Erdogan en Oban, het voor het zeggen krijgen lopen de koude rillingen over mijn
rug. Wat bezielt mensen om op dit soort
mensen te stemmen? Wat is er met hen aan
de hand? Misschien hebben de mensen het
geloof verloren en is er niets voor in de plaats gekomen. Misschien zijn ze hun houvast kwijt.
Hoe ziet het overheersende wereldbeeld, het wereldbeeld dat
veranderd moet worden om ons als mensheid vooruit te helpen, er op dit moment
uit?
Dat beeld wordt
hoofzakelijk bepaald door een rotsvast geloof in de zegeningen van de vrije
markt. Kijk bijvoorbeeld naar de
gezondheidszorgdiscussie in Amerika.
Trump is van de vrije markt, Obama was meer van de staat. Ook in Nederland is de gezondheidszorg – op
basis van dezelfde filosofie – grotendeels geprivatiseerd, net als de
drinkwatervooziening eerder in Frankrijk.
Wat is daarvan het gevolg? De
verzekeraars gaan met de verstrekkers in de slag over prijzen. Dat hoeft niet verkeerd te zijn, het kan de
efficiency bevorderen. Desondanks
stijgen de premies, want verzekeraars moeten winst maken, liefst zoveel
mogelijk. De overheid probeert de
lachende derde te zijn in de verwachting, dat de kosten van de gezondheidszorg
in de hand gehouden kunnen worden.
Uiteindelijk is dat niet het geval.
Wij moeten geloven, dat bedrijven effectiever en efficienter zijn dan
overheden. We weten dat dit lang niet altijd het geval is. En dan hebben we het helemaal niet over de
motieven die aan het handelen van de overheid, danwel het bedrijfsleven ten
gondslag liggen. Het drinkwater in
Frankrijk werd alleen maar duurder en het onderhoud van de infrastructuur liet
veel te wensen over. Bedrijven drukken
de kosten zoveel mogelijk om hun winsten te maximaliseren. De kampioenen van de vrije markt willen een
uiterst terughoudende overheid. De
nieuwste internationale handelsverdragen geven multinationals zelfs het recht
om een overheid die hun handelen beperkt juridisch aan te pakken, waardoor
overheden niet meer baas in eigen huis zijn.
In dit wereldbeeld, dat teruggrijpt op een foutieve interpretatie van
Charles Darwin’s ‘survival of the fittest’, zijn mensen en het milieu
ondergeschikt aan winsten. De ‘fittest’
is de sterkste, de machtigste en niet noodzakelijkerwijs degene die zich het
best aan de omstandigheden weet aan te passen.
De economisch sterken eigenen zich de grondstoffen toe, trekken zich
weinig aan van ‘moeder aarde’ (de na-mij-de-zondvloed-mentaliteit) en vergroten
de ongelijkheid tussen mensen. Dit
conservatief, liberaal, kapitalistisch wereldbeeld wordt met fabeltjes in leven
gehouden door degenen die er het meest van profiteren. Als Trump zegt, dat de elites hem haten en
dat dit goed is omdat hij een president van de mensen is, dan liegt hij en
draait de mensen een rad voor ogen.
Trump is een exponent van die elites en alles wat hij doet speelt hen –
en niet het overgrote deel van de burgerij – in de kaart. Hetzelfde geldt voor Duterte op de
Filipijnen. De zogenaamd fundamentele
rechten van mensen worden bijna overal op de wereld met voeten getreden. De staus quo moet ten koste van alles gehandhaafd
worden. Daar waar het makkelijk kan,
omdat het oog van de wereld er niet zo nadrukkelijk aanwezig is, worden
milieuactivisten eenvoudig uit de weg geruimd.
Het wereldbeeld kent nationale staten, die in
de loop van de geschiedenis min of meer toevallig tot stand gekomen zijn. Ze ontwikkelden identiteiten, culturen,
godsdiensten en legers. Vroeger deden
staten wat multinationals nu doen, noem het maar ‘landjepik’. Ze veroveren ‘markten’, zogenaamd geen
landen. Handelsoorlogen zijn in de plaats
gekomen van de gewapende conflicten, alhoewel we die nooit helemaal hebben
kunnen uitbannen, omdat er ook multinationals zijn die wapens produceren en
verkopen. Die moeten natuurlijk wel
gebruikt worden om de handel levend te houden.
Zeker niet in de laatste plaats hebben die staten bijna allemaal de
zeggenschap over hun geld uit handen gegeven aan nationale en internationale banken, die heel
slim hun oorlogen in het verleden gefinancierd hebben en het makkelijk gemaakt
hebben meer uit te geven dan er verdiend werd.
Staten hebben aldus hun soevereiniteit verloren, verkocht aan de
financiële markten, die nu in feite de dienst uit maken. Het gevolg van dit alles is een onevenwichtig,
uit het lood geslagen wereldbeeld. Met
de afwezigheid van de overheid verdwijnt de autoriteit, die bedoeld is om
mensen te beschermen, een bescherming die de vrije markt niet biedt.
