‘Wat nou vrije wil?’
‘Ik kan zelf beslissen of ik door rood rijd of stop.’
‘Oh ja? Hoe besluit je dat dan? Stop je omdat je dat wil of omdat het zo hoort? Wanneer zeg je tegen jezelf: Nu rijd ik door? Misschien ontgaat je helemaal dat het verkeerslicht op rood staat omdat je met je gedachten elders ben en reageer je onbewust. Misschien registreer je de afwezigheid van andere verkeersdeelnemers en denk je: Wat een onzin om hier stil te gaan of blijven staan. Dan reageer je bewust. ’
‘Ja, nou en?’
‘Wat ik zeggen wil is dat de omgevingsloze mens niet bestaat. Er is altijd omgeving, zonder omgeving ben je niet en niets. Die omgeving stuurt je gedrag. Soms bewust en meestal onbewust’
‘En toch besluit ik zelf om het gaspedaal in te trappen.’
‘Klopt, maar dat is niet meer dan een op je omgeving van dat moment. Een keuze uit de beschikbare en ogenschijnlijk haalbare opties die de omgeving je aanbiedt. En die opties zijn het gevolg van eerder door jezelf en anderen gemaakte keuzes. Kunnen kiezen is iets anders dan een vrije wil hebben. Je kent dat gevoel toch wel, dat je soms moet kiezen uit twee kwaden, dat je liever niet zou kiezen, maar beseft dat niet kiezen ook een keuze is. Elke actie is in feite een reactie. De mensheid is reactionair. De roep om actie is niet meer dan de vraag om te reageren.’
‘Als je het zo bekijkt is alles een gevolg van een ander gevolg en zijn er geen oorzaken meer.’
‘Juist ja. Alle oorzaken zijn feitelijk gevolgen. Misschien was er ooit een oeroorzaak, dat weet niemand, maar de rest is gevolg. De beslissingen die wij nemen, het gedrag dat daaruit voortspruit, ze worden door de omgeving bepaald. Pas als je geen vragen meer stelt ontstaat de fata morgana van de vrije wil. Zolang je steeds weer nieuwe ‘waarom – vragen’ stelt blijkt elke actie een reactie op iets anders te zijn. De zogenaamde vrije wil is niet meer dan de vrijheid om af te wegen aan welke omgevingsfactoren je het meeste belang hecht en welke gevolgen dat heeft. Heb ik tijd of haast? Ben ik gehoorzaam of opstandig? Kan ik zelf kijken of bepalen anderen wat ik te doen heb, hoe ik reageer? Stop ik of rijd ik door? Gengeprogrammeerde mensen reageren op cultuurgeprogrammeerde omgeving en noemen dat vrije wil, terwijl er eerder sprake is van een intern programma in combinatie met externe omstandigheden.
‘Dat heeft nogal wat consequenties. Bestaat ‘met voorbedachte rade’ dan wel?’
‘Als ik mij voorneem om jou te vermoorden en het dan ook doe is er sprake van voorbedachte rade. Maar doe ik het dan ook uit vrije wil?’
‘Ja natuurlijk, je kunt toch ook besluiten om het niet te doen.’
‘Ok, maar wat bepaalt dan of ik het doe of nalaat? We zoeken toch niet voor niets altijd naar het motief. En dat motief vinden we in de omgeving. Als ons dat moeite kost begrijpen we de daad niet. Iemand zo maar vermoorden is onbegrijpelijk, dan moet je wel ziek zijn. Zinloos geweld snappen we evenmin, maar dat wil nog niet zeggen dat het uit vrije wil gepleegd wordt. We willen weten wat de dader dreef. Zonder die verklaring is er namelijk geen vrije wil. Met die verklaring wordt echter ook duidelijk dat het gedag door genen en omgeving geprogrammeerd is.
‘Ben ik dan eigenlijk nog wel verantwoordelijk voor wat ik doe? Kan ik er verantwoordelijk voor gemaakt worden?’
‘Nee, dat kan niet meer. Als er geen vrije wil meer is bestaat er ook geen verantwoordelijkheid, geen schuld meer. In de gegeven omstandigheden deed ik wat ik deed en ik had op dat moment geen andere mogelijkheid . Ik kon niet anders en ben daarom onschuldig. Mij valt niets te verwijten. Dus de rechtbanken kunnen wel dicht. Mediation heeft de toekomst.‘
‘Mooi, zo’n wereld zonder schuld en verwijten.’
‘Ja, maar ook duur.’
‘Hoezo duur?’
‘je moet het kunnen betalen.’
‘Wat moet ik kunnen betalen?’
‘Je moet je kunnen permitteren om af te wijken van de norm. Als je al niet anders kon, dan bepaalt de omgeving dat het anders gemoeten had. De omgeving wil zo min mogelijk afwijkingen van de norm. Hou je maar gedekt, want de preventiestaat is de staat van de toekomst. De overheid en verzekeringsmaatschappijen gaan voorkomen dat jij afwijkt van die norm. Als je rookt betaal je meer premie, als je te hard of door rood rijd ben je niet meer schuldig. Je word niet veroordeeld, maar betaalt wel een fikse administratieve boete.’
‘Dus rekeningrijden, rekeningroken, kortom rekeningleven en bemiddeling bij conflicten waar beide partijen niet anders konden wordt de toekomst? ‘
‘Ja.’
'Uit vrije wil?’
‘De omstandigheden bepalen of je het je kunt veroorloven.’
